Khách đông đến bất ngờ là cảm nhận chung của bất kỳ ai đến Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, Hà Nội vào ngày 3/9. Chỉ trong buổi sáng cùng ngày, chúng tôi ước tính có cả ngàn du khách, trong đó phần lớn là các gia đình đưa con em đến tham quan.
Những đứa trẻ háo hức sà vào các quầy đồ chơi rực rỡ sắc màu, tay bết bột màu, hồ dán, say mê tô vẽ, cắt dán, nhào nặn những hình thù ngộ nghĩnh. Các du khách nhí được các nghệ nhân hướng dẫn làm nhiều món đồ chơi truyền thống như đèn ông sao, đèn con thỏ, mặt nạ giấy bồi, diều rô hoặc làm thử bánh dẻo, giã cốm theo kỹ thuật dân gian…
Các nghệ nhân đến từ nhiều địa phương thu hút công chúng không chỉ bởi những món đồ chơi đủ màu mà còn bởi những câu chuyện, sự tích hấp dẫn và cả những ý nghĩa sâu xa của từng đồ chơi được đem đến Bảo tàng.
Nghệ nhân làm đèn kéo quân – Nguyễn Văn Quyền cho biết, quê ông ở Cao Viên, huyện Thanh Oai, TP Hà Nội. Từ nhỏ ông đã được chơi và làm đồ chơi dân gian theo hướng dẫn của người lớn. Mỗi món đồ chơi đều gắn với một sự tích, chuyển tải thông điệp sâu sắc về truyền thống văn hóa của người Việt xưa. Trong đó, cây đèn kéo quân gắn với sự tích người con hiếu thảo.
Trước đây, cứ mỗi dịp Tết Trung thu gần kề, trẻ em trong làng ông lại háo hức chuẩn bị đèn, chờ đêm Rằm khoe với chúng bạn trước khi phá cỗ. Sau này, đồ chơi công nghiệp bán sẵn nhiều, người làng không còn mặn mà với đồ chơi dân gian. Buồn và tiếc, ông vận động những người biết nghề duy trì làm diều, đèn kéo quân, đèn ông sao, tiến sĩ giấy… để vui chơi cùng con cháu.
Năm 2007, ông được Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam mời lên hướng dẫn làm đèn kéo quân cho khách dịp Trung thu. Lần đầu tiên, ông chỉ bán được 5 chiếc đèn. Tiếc tâm sức của cán bộ Bảo tàng và mong muốn truyền lại những món đồ chơi gắn liền với văn hóa truyền thống của người xưa nên năm sau, ông lại khăn gói lên Hà Nội giới thiệu, hướng dẫn khách tham quan làm đèn. Đến nay, chính ông cũng bất ngờ khi lượng khách quan tâm rất đông.
Nghệ nhân Nguyễn Thị Tuyết cũng cho hay, bà được mẹ truyền dạy làm đèn ông sao, ông tiến sĩ, ông đánh gậy từ nhỏ. 10 tuổi, bà đã tự hoàn thiện đèn, giúp mẹ mang bán các loại đồ chơi ở các chợ trong xã Vân Canh, Hoài Đức, Hà Nội. Ngày ấy, dịp Tết Trung thu, bên cạnh mâm cỗ, các gia đình thường mua ông tiến sĩ giấy. Nhiều gia đình còn bày ông tiến sĩ giấy lên bàn thờ, thắp hương gia tiên, với mong muốn con cháu học hành thành đạt.
Lúc tổ chức phá cỗ, ông tiến sĩ giấy mới được hạ xuống. Vào những năm 1990 – 2000, trước làn sóng xâm nhập ồ ạt của đồ chơi ngoại nhập, đồ chơi công nghiệp, gia đình bà không thể duy trì nghề cũ. Khi Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam mời bà tham gia hướng dẫn làm đồ chơi cho trẻ em, những món đồ chơi tưởng chừng bị thất truyền mới có dịp phục hồi.
Theo Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, hơn 20 năm qua, nhiều nghệ nhân đã cùng Bảo tàng kiên trì, duy trì, bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hóa của đồ chơi dân gian. Bảo tàng luôn tìm tòi, thuyết phục, kết nối, tạo không gian để các nghệ nhân có cơ hội trình diễn, giới thiệu đồ chơi truyền thống đến du khách trong và ngoài nước. Điều này đã góp phần quan trọng cho sự phục hồi, phát triển của các món đồ chơi có nguy cơ thất truyền như ông tiến sĩ giấy, ông đánh gậy, đèn kéo quân, tàu thủy sắt tây, trống bỏi…
TS Bùi Ngọc Quang, Phó Giám đốc Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam cũng cho biết, đơn vị tổ chức các hoạt động làm đồ chơi dân gian không chỉ nhằm giới thiệu đến công chúng vẻ đẹp, ý nghĩa của các món đồ chơi mà còn muốn kể các câu chuyện ẩn sau đó. Mỗi món đồ chơi được gìn giữ đến ngày hôm nay đều gắn với những câu chuyện truyền nghề, giữ nghề của từng nghệ nhân. Thông qua hoạt động này, Bảo tàng mong muốn công chúng hiểu thêm về đồ chơi dân gian, từ đó góp phần lan tỏa các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của cha ông trong cộng đồng…
Được biết, sau Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, trong những ngày tới, các điểm tổ chức lễ hội Tết Trung thu trên địa bàn Hà Nội cũng sẽ có rất nhiều hoạt động thú vị nhằm bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống từ đồ chơi dân gian. Lễ hội Trung thu tại Trung tâm Triển lãm Văn hóa, Nghệ thuật Việt Nam (từ ngày 7 đến 10/9) có nhiều hoạt động trải nghiệm làm sản phẩm Trung thu truyền thống như: làm lồng đèn, vẽ mặt nạ từ giấy bồi, nặn tò he Xuân La, làm phỗng đất làng Hồ, sáng tạo từ lá dừa, làm bút tre, làm các loại bánh truyền thống…
Hiện tại, Ban Quản lý Phố cổ Hà Nội cũng đã chuẩn bị rất nhiều hoạt động thú vị phục vụ công chúng dịp Tết Trung thu năm nay. Trong đó, tại không gian phố bích họa Phùng Hưng, nhiều nghệ nhân, thợ thủ công các làng nghề truyền thống lân cận Hà Nội trưng bày, trình diễn giới thiệu đồ chơi truyền thống: Ông tiến sĩ giấy, ông đẩy gậy, đèn kéo quân, mặt nạ giấy bồi, nặn tò he đất, con giống bột, chuồn chuồn tre.
Tại Ngôi nhà di sản Mã Mây có sắp đặt không gian gia đình Hà Nội đón Tết Trung thu xưa, trong đó có trang trí, giới thiệu đèn Trung thu do nhà nghiên cứu Trịnh Bách và nghệ nhân Nguyễn Trọng Bình khôi phục. Tại Đình Kim Ngân, Hàng Bạc cũng sẽ có nhiều nghệ nhân giới thiệu cách làm đồ chơi Trung thu truyền thống dịp này…